Voor het bouwen van tunnels bestaan van oudsher richtlijnen en werkwijzers, met het Handboek Tunnelbouw als ultieme bron van informatie. Dit soort hulpmiddelen ontbraken lange tijd voor het renoveren van tunnels. Daarom startte het COB-netwerk in 2016 een nieuw naslagwerk: een digitaal groeiboek waarin kennis en ervaringen van renovatieprojecten voortdurend worden vastgelegd en gecombineerd. Met oog op de aanstaande grote renovatieopgave is er nu een nieuwe versie verschenen.
Auteur: COB/Peter Juijn
Het begon allemaal met de Velsertunnel, de oudste Neder-landse snelwegtunnel. Begin deze eeuw werd duidelijk dat allerlei tunnel-technische installaties moesten worden vervangen om ervoor te zorgen dat het ver-keer ook in de toekomst vlot en veilig door de tunnel zou kunnen blijven rijden. Ook moesten delen van de tunnelconstructie worden aangepakt. Besloten werd tot een grondige renovatie. Opdrachtgever Rijks-waterstaat en aannemerscombinatie Hyacint wilden er zo zeker mogelijk van te zijn dat alle benodigde werkzaamheden konden worden uitgevoerd tijdens de afsluitperiode van negen maanden. Daarom vroegen ze een COB-expertteam om gedurende de voorbereidingen kritisch mee te kijken. Welke risico’s vroegen volgens het expert-team bijvoorbeeld extra aandacht, waren er risico’s over het hoofd gezien en welke mogelijkheden tot optimalisering zagen de experts? Gedurende de laatste maandenvan het renovatieproject veralgemeniseer-den de project- en expertteamleden hun bevindingen en legden deze vast in het groei-boek ‘Renoveren kun je leren’. Daarmee was eind 2016 een praktisch hulpmiddel voor tunnelrenovatie een feit.
Aanpassen en uitbreiden
Al tijdens het ontwikkelen van dit boek stond voor het COB vast dat het een ‘levend document’ moest worden, vandaarde naam groeiboek. Er lagen, en liggen, tenslotte veel renovatieprojecten in het ver-schiet. In Nederland en Vlaanderen moeten tussen 2025 en 2035 meer dan dertig tunnels moeten worden gerenoveerd. Dat vergt slimme en efficiënte hulpmiddelen en aanpakken. Door het groeiboek regelmatig aan te passen en uit te breiden met nieuwe kennis en renovatie-ervaringen neemt de kennis over tunnelrenovatie toe en kan elk renovatieproject een beetje beter worden.
Actualiseren
Een groep experts van het COB zorgt voor het actualiseren van het groeiboek Renoveren. Ze houden bij welke nieuwe kennis en ervaringen relevant zijn en verwerken deze informatie zo nodig in een nieuwe versie van het groeiboek. De meest recente versie werd tijdens het COB-congres op 20 juni 2022 gelanceerd. De eerste vijf hoofdstukken van het geactuali-seerde groeiboek bevatten basisinformatie over tunnelrenovaties. Zo gaan deze hoofd-stukken in op de redenen om een tunnel geheel of gedeeltelijk te renoveren en behandelen ze de verschillende renovatie-methoden, inclusief de voor- en nadelen van elke methode. Ook beschrijven ze de belangrijkste randvoorwaarden voor tunnel-renovaties en een stappenplan om de meeste geschikte renovatiemethode te kiezen. De overige zes hoofdstukken gaan in op specifieke zaken die belangrijk zijn bij renovatieprojecten, zoals de voorbereiding, de systeemarchitectuur, de belangrijkste installaties, logistiek management, het ver-gunningenproces en het verminderen van hinder.
Het beperken van hinder wordt steeds belangrijker bij renovatieprojecten. Maan-denlange afsluitingen van een tunnel, zoals bij de Velsertunnel, is in de meeste gevallenniet mogelijk. Een goed voorbeeld is de Eerste Heinenoordtunnel. Vanwege het ont-breken van geschikte alternatieve routes tussen Rotterdam en West-Brabant is een langdurige afsluiting van de tunnel niet mogelijk. Er is besloten om de meeste renovatiewerkzaamheden uit te voeren tijdens nacht- en weekendafsluitingen. Er zijn maar twee langer durende tunnel-afsluitingen voorzien, beide van zestien dagen. Die vinden plaats in de zomers van 2023 en 2024. Die afsluitingen maken de bouw van een middentunnelkanaal moge-lijk – dat ontbreekt in de huidige tunnel – en het testen van alle nieuwe installaties en het systeem voor bediening, besturing en die opzet heeft veel gevolgen voor de inrichting van de renovatie.
Expertteams denken mee
Via expertteams is het COB bij veel tunnelrenovatieprojecten betrokken, waarbijde lessen en nieuw ontwikkelde kennis terechtkomen in het groeiboek. Een goed voorbeeld is de renovatie van de Maas-tunnel, die in 2017 startte. Dit rijks-monument uit 1942 moest grondig op de schop, niet alleen vanwege constructieve problemen, maar ook om te voldoen aan de wettelijke eisen op het gebied van tunnel-veiligheid. Vanwege de complexiteit van het project wilde de gemeente Rotterdam graag een opdrachtnemer selecteren die aspecten als kwaliteit, integraliteit en samenwerking begreep en goed zou wetenin te vullen tijdens de uitvoering. De gemeente schakelde een COB-expertteam in om mee te denken over een effectieve aanpak hiervoor. Dit traject heeft nieuwe kennis opgeleverd over samenwerkings-vormen en ‘renoveren met de winkel open’. Via het groeiboek kan het hele netwerk hiervan profiteren. Op vergelijkbare wijze zijn inmiddels ook lessen uit vele andere praktijkprojecten toegevoegd, zoals VIT2 en de renovaties van de Koningstunnel, Piet Heintunnel en Kiltunnel. Bovendien brengen de deelnemers van het tunnel-programma hun dagelijkse ervaringen in.
Een recent voorbeeld van de wisselwerking tussen netwerk en het COB is de renovatie van de Eerste Heinenoordtunnel. Ook hier kijkt het COB mee hoe het werk het beste kan worden aangepakt. Zo onderzoekt de commissie Zinkvoegen met aannemerscombinatie Savera III hoe de corrosie van klemlijsten en de draadeinden bij de zinkvoegen onder het wegdek van de tunnel het beste kan worden tegengegaan. De bevindingen krijgen uiteindelijk weer een plek in het groeiboek.
IN NEDERLAND EN VLAANDEREN WORDEN TUSSEN 2025 EN 2035 MEER DAN DERTIG TUNNELS GERENOVEERD
Kennistrajecten
Naast meedenken bij renovatieprojecten zijn er ook COB-onderzoeken specifiek gericht op het genereren van bruikbarekennis en instrumenten voor tunnelreno-vaties. Een voorbeeld is het project ‘Risico’s in kaart’. Voor dit project interviewden experts uit het COB-netwerk beheerders en renovatieaannemers van diverse tunnels en tunnelexperts. Zo brachten zij in kaart met welke risico’s allemaal rekening ge-houden dient te worden bij renovatie-projecten. Met de opgeleverde checklist hebben renovatieteams een instrument in handen waarmee ze systematisch kunnen nagaan welke risico’s kunnen opspelen. Er is ook een raakvlakkenmatrix, gericht op de risico’s die zich vaak voordoen in relatie met technische installaties. Een ander, groter, kennistraject is de structural health analyse, SHA. Dit traject is erop gericht om inzicht te krijgen in de civieltechnische staat van tunnels. Boven-dien inventariseert het over welke faal-mechanismen meer kennis nodig is. Alle civieltechnische COB-commissies werken hieraan mee, aangevuld met de expert-teams voor TTI en duurzaamheid. Als er kennishiaten zijn, ontwikkelen deze commissies aanvullende kennis. Die is nietalleen direct bruikbaar voor de tunnelbe-heerder, maar wordt ook in het groeiboek vastgelegd voor gebruik door het hele netwerk. Momenteel werken de commissies aan een werkwijzer voor de monitoring van zinktunnels. Daarmee kan op een gestruc-tureerde en consistente manier data worden verzameld. Er kan dan beter onderzoek gedaan worden naar faalmechanismen, wat essentieel is voor voorspelbaar onder-houd en het betrouwbaar vaststellen van de scope van tunnelrenovaties.
Programma-aanpak
In het nieuwe groeiboek komt een program-matische aanpak nadrukkelijk aan de orde. Hierbij wordt de renovatie van meerdere tunnels geprogrammeerd in een meer-jarenplan. De gemeente Amsterdam heeft hiervoor gekozen bij de renovatie van de Piet Heintunnel, de Michiel de Ruijtertunnel en de Arenatunnel en de bouw van eennieuwe verkeerscentrale. Rijkswaterstaat heeft voor de renovatie van acht weg-tunnels in Zuid-Holland het Project Tunnel-renovatie Zuid-Holland (PTZ) opgezet. Die programmatische aanpak heeft diverse voordelen, zoals de standaardisatie van producten en processen, het direct kunnen benutten van leerervaringen bij het volgende project en het terugdringen van hinder door renovaties uit te voeren in samenhang met werkzaamheden aan andere delen van het verkeerssysteem. Verder gaat het nieuwe groeiboek in op duurzaamheid, omdat een renovatie vaak een geschikt moment is om bijvoorbeeld de energievoorziening van een tunnel te verduurzamen. Hierbij wordt ook de link gelegd naar een ander omvangrijk groei-boek, dat over energiereductie in tunnels.
DOOR REGELMATIGE UITBREIDING MET NIEUWE KENNIS EN RENOVATIE-ERVARINGEN GROEIT DE KENNIS OVER TUNNELRENOVATIE
Hulpmiddelen
In vergelijking met de eerdere versies van het groeiboek, besteedt de nieuwste versie meer aandacht aan de vele hulpmiddelen die het COB-netwerk de afgelopen jaren heeft ontwikkeld. Meer dan vijftig delive-rables zijn op deze manier via één toegangs-poort te bereiken. Zo zijn de instrumenten van het project Risico’s in kaart en de templates voor het maken van busines-scases voor digitalisering en duurzaamheid terug te vinden, en zijn er verwijzingen opgenomen naar het groeiboek over cyber-security en het onderzoek naar volwassen-heidsmodellen voor het proces van verificatie en validatie. Ook wordt verwezen naar de serious game ‘Open zonder gedoe’. Daarmee kunnen alle stakeholders het hele traject richting openstelling van een tunnel vooraf ‘doorspelen’. Zo krijgen zij inzicht in alle mogelijke vormen van ‘gedoe’ die zich tijdens dit traject kunnen voordoen. De hulpmiddelen die in het groeiboek worden genoemd, worden in de praktijk al regel-matig gebruikt.
Doorontwikkeling
Hoewel het vernieuwde groeiboek net is verschenen, werkt het COB-netwerk alweer aan een volgende actualisatie. Zo ontwikkelt een werkgroep een ‘evolutiepad naar standaardisatie’. Het doel hiervan is om vast te stellen hoe een tunnel zo standaard mogelijk kan worden gemaakt qua eisen, processen en techniek. Een meer gestandaardiseerde tunnel is namelijk sneller en eenvoudiger te renoveren tegen lagere kosten en maakt wellicht in de toekomst een micro-renovaties mogelijk. Het voordeel van dit soort renovaties is dat de meeste werkzaamheden tijdens het reguliere onderhoud kunnen worden uitgevoerd. Daardoor vermindert de hinder voor het wegverkeer. Uiteraard zal ook de kennis die voorkomt uit dit onderzoek zijn weg vinden naar het groeiboek.
Meer informatie
• Het groeiboek is te vinden via www.cob.nl/groeiboek/renoveren.
• Meer informatie over de SHA’s staat op www.cob.nl/sha.
• Alle publicaties en instrumenten gemaakt door het COB-netwerk zijn gratis te downloaden vanaf de kennisbank op www.cob.nl/kennisbank.
Renovatieopgave in detail
Sinds maart 2022 doet ontwerp- en adviesbureau Arcadis in samenwerking met andere participanten in opdracht van het COB nader onderzoek naar de renovatieopgave. Waar ligt de nadruk op bij de renovatiewerkzaamheden en hoe zit het met de verhouding tussen vraag en aanbod? Kunnen ingenieursbureaus, aannemers, tunnelspecialisten en bijvoorbeeld software-engineers – zeker gezien de huidige personeelstekorten – de komende jaren voldoende mensen leveren om alle geplande renovaties uit te voeren? Wat is de invloed van de vraag naar specialistisch personeel in andere werkvelden? Welke knel-punten dreigen er te ontstaan? Is de hoeveelheid werk echt veel groter dan de afgelopen tien jaar? En gaat het om een tijdelijke piek of blijft de vraag de komende decennia voorlopig groot?
Volgens planning is het onderzoek in september afgerond. Tunnelbeheerders kunnen de onderzoeksresultaten gebruiken voor het bepalen van hun renovatiebeleid en het maken van strategische keuzes. De ambitie is ook dat de sector de onderzoeksuitkomsten gebruikt voor het ontwikkelen van een gezamenlijke strategie. Immers, met een dergelijke strategie neemt de kans af dat opdrachtgevers elkaar de komende jaren in de weg gaan zitten door gelijktijdig dezelfde expertise te willen inhuren.
Wetenschap
Om de kennis van de praktisch ingestoken COB-werkgroepen aan te vullen, start dit jaar het onderzoeksprogramma Future proof tunnels (www.cob.nl/futureproof). Dit is een wetenschappelijk samenwerkingstraject van COB en de TU Delft. Het doel van dit programma is tweeledig. Ten eerste is de ambitie om hiaten in de fundamentele kennis over constructieve faalmechanismen op te lossen. Het tweede doel is instrumenten te ontwikkelen waarmee tunnelbeheerders rationele en kosteneffectieve beslissingen kunnen nemen voor het onderhoud en de renovatie van tunnels en veiligheidssystemen. Het eerste onderzoeksproject is erop gericht om de kennis van de veroudering van tunnels een wezenlijke stap verder te brengen en een solide basis op te bouwen voor een optimale renovatiestrategie.
Eendaagse cursussen
Het groeiboek Renoveren is erop gericht om professionals die betrokkenen zijn bij een tunnelrenovatie te inspireren tot nieuwe ideeën en oplossingsrichtingen. Het is ook interessant voor mensen die nog relatief nieuw zijn in de wereld van tunnelrenovaties. Om de kennis uit het groeiboek goed te kunnen toepassen, organiseert het COB op verzoek eendaagse cursussen.
U kunt hiervoor contact opnemen met Ellen van Eijk via ellen.vaneijk@cob.nl.
