De stijgende zeespiegel. Wat te doen met Nederland?

Het blad ´New Scientist´ wijdde er het zomernummer aan en stelt op de voorpagina de vraag ‘de zeespiegel stijgt onherroepelijk. Hoe beschermen we onze kustgebieden?’ In OTAR 4 meldde adviseur Jos van Alphen van het bureau van de Deltacommissaris dat er wordt gewerkt aan verschillende scenario’s, omdat in 2026 een bijstelling van het huidige Deltaprogramma gaat komen. Op welke nieuwe inzichten is die bijstelling gebaseerd? We hebben lang gedacht met hoge dijken en met meer zand op het strand Nederland te kunnen beschermen. Maar kan dit nog wel? Is dit nog wel te betalen? Wordt het niet tijd om Nederland structureel anders in te richten? In dit artikel een overzicht van oude en nieuwe initiatieven die antwoord kunnen geven op de vraag of Nederland ‘handhaven’ nog wel kan, nu de zeespiegel de komende 100 tot 200 jaar wel eens enkele meters zou kunnen stijgen.

Kustbescherming: eerdere initiatieven…

De inrichting van Nederland als Delta heeft altijd al de verbeelding geprikkeld van menigingenieur. Het oudst bekende voorbeeld van een waterbouwkundig idee van ongekende omvang om Nederland aan te passen aan het (stijgende) water, staat in het ‘Wisconstich Filosofisch Bedryf’ (1667) van Hendric Stevin. Stevin deed de suggestie voor een afsluitdijk tussen de Waddeneilanden, om daarmee de waddente verbinden aan het vasteland. Hij voorzagdat de afgesloten Zuiderzee grotendeels zou worden ingepolderd, 250 jaar voordat dit ook gebeurde. Hij begreep bovendien dat een afsluitdijk niet kon zonder uitwateringssluizen om het IJsselwater te lozen. Ook zou er een kanaal ‘deur Wijkermeer en Beverwijc tot in de Noortzee’ moeten komen, om de havens van Amsterdam bereikbaar te houden. In de 18e eeuw zijn er plannen gemaakt om de Waddeneilanden te verbinden met een dijk. De dijk van Holwerd naar Ameland kwam zelfs gereed in 1872 en had tot doel om landaanwinning op de Friese wadden mogelijk te maken. Er was immers een grote behoefte aan landbouwgrond. Om de aanslibbing te bevorderen en het slik vast te leggen moest er een dam over het wantij worden aangelegd. Na een storm in 1882 was de dijk (van een halve meter hoog) al niet meer begaanbaar.

Van recentere datum

Interessant is om een aantal van de onder-staande initiatieven nog eens de revue te laten passeren. Bedenkers zijn aan de slag gegaan met de inrichting van Nederland vanuit (civiel)technisch perspectief.
• Plan Waterman (1980) was een groot kustuitbreidingsplan voor Zuid-Holland waarbij gebruik wordt gemaakt van natuurlijke processen, geïnspireerd door Honzo Svasek. Het plan werd verder uitgewerkt tot een brede nieuwe kust-strook waarin natuur, wonen en werken samenkwamen. Uitgangspunt was om een veiliger kustgebied te creëren door gebruik te maken van de natuur zelf; ´building with nature’.
• De Tulpeilanden. Polder/eiland in de kust (2008). Experimenteereilanden voor de kust, waar principes als ‘building with nature’ gecombineerd worden met functionaliteiten om energie op te wekken of (grote)schepen te lossen.
• Schiphol in Zee. Het geheel of gedeeltelijk verplaatsen van Schiphol naar de Noordzee zou kunnen leiden tot het bouwen van circa 300.000 woningen op de bestaande locatie van Schiphol.
• De Haakse Zeedijk. Om in het jaar 2100 overstromingen, ontoereikende zoetwater-voorziening en verzilting tegen te gaan, voorziet het plan in een hoge, brede zeedijk, de Haakse Zeedijk, maximaal 25 km voor de huidige kust met tussenliggende bekkens met een blijvend peil rond 0-NAP, waarin de rivieren uitstromen.
Meer info: www.haaksezeedijk.com.
• Plan Lievense (1981). En diverse latere geactualiseerde versies (w.
o. Lievense 2.0 ‘Offshore pumped hydropower storage’). Kern bestaat uit een meer (oorspronke-lijke plan: Markermeer) dat gevuld met water kan worden in tijden van weinig vraag en veel aanbod van elektriciteit. Wanneer er weinig aanbod is en veel vraag leveren de turbines van het meer de stroom door het wegstromende water.
• Een combinatie van valmeer en dijk/kust-versterking is ook terecht gekomen in deplannen van DELTA21. Het valmeer kan grote hoeveelheden overtollig water naarzee wegpompen, maar ook grootschalig energie opslaan. Het plan combineert ambities op het gebied van waterveilig-heid, energieopslag en natuurherstel (Haringvliet). www.delta21.nl.
• Van een (nog) andere orde is het plan om de Noordzee af te sluiten van de Atlantische oceaan met een dam Noorwegen-Schotland-Frankrijk van in totaal 650 km. Voor zo’n 500 miljard euro zouden de dammen de komende eeuwen 25 miljoen mensen in veertienlanden moeten beschermen die lager dan twee meter boven de zeespiegel wonen. In tijden van exponentieel stijgende energieprijzen (anno 2022) en een zich voortschrijdende techniek blijkt de oor-spronkelijke gedachte van bijvoorbeeld Lievense uit 1981 (zie kader), opeens ook economisch haalbaar te kunnen zijn.

Nederland in 2021: Nederland gaat op de schop

Hoe Nederland eruit moet gaan zien de komende honderd jaar heeft de Wageningen University & Research in 2020 laten zien. De universiteit heeft met expertsalle grote opgaven waar we voor staan de komende tientallen jaren in samenhang be-zien. Hoe om te gaan met energietransitie, verduurzaming van de landbouw, herstel van de biodiversiteit, verstedelijking en klimaatadaptatie? Nederland ziet er door klimaatverandering over honderd jaar anders uit volgens de experts. Zeewaarts wordt de kust betrokken bij het land. Voedselproductie gaat meer op zee plaatsvinden. Energie van windmolens wordt gebruikt om groene waterstof te maken.

Heilige huisjes bestaan niet meer

Aan de kust worden brede duinen en dubbele dijken aangelegd. De overgang van land naar kust wordt benut om zand te laten rouleren en landinwaarts (gelijk ‘ruimte voor de rivier’) een meanderend landschap met bredere rivieren te verkrijgen, waarbijzoute teelt en een ander landgebruik een natuurlijke overgang vormen tussen zout en zoet. De natuur laten herstellen is een belang-rijk onderdeel van de plannen. Landbouw gaat er anders uitzien. Snelwegen en infra worden verhoogd aangelegd (op poten).

Waterbouwambities, waterkwaliteit en ecologie

De concrete plannen van EcoShape/Building with Nature voor de komende jaren laten zien dat ‘meebewegende (adaptieve) ruimtelijke inrichting’ leidend moet zijn om veel meer problemen aan te pakken dan alleen waterveiligheid. Ecoshape wil nadruk-kelijk meerdere uitdagingen in samenhang aanpakken door slim met de natuur mee te bewegen en natuurlijke processen optimaalte benutten in de ruimtelijke inrichting. Het gaat om de gevolgen van klimaatverandering, de energietransitie, verdere verstedelijking en toenemende mobiliteit en de daarmee gaande veranderingen in de (natuurlijke) om-geving en biodiversiteit. Een goed voorbeeld is de aanleg van de Marker Wadden, waar natuurherstel en toerisme hand in hand gaan.

De bevoegdheden van de Deltacommissaris zijn te beperkt

Rethink the Delta!

Een ander initiatief is ‘Rethink the Delta’. Een breed consortium van wetenschappers, waterschappers, (water)bouwers en geïnte-resseerden vragen zich af wat we de aankomende tien jaar samen aan kennis moeten ontwikkelen, ontwerpen, berekenen, beproeven, innoveren en onderzoeken om klaar te staan voor de gezamenlijke missie: Nederland, Noordwest Europa en andere delta’s wereldwijd, leefbaar houden! Hierbijwordt voortgebouwd op reeds lopende programma’s als ReDesigning Delta’s met Convergence (Erasmus Universiteit en TUDelft), Planbureau voor de Leefomgeving en Wageningen Universiteit (WUR). De intentie van de initiatiefnemers is om met Rethink the Delta samen ‘de delta community van de toekomst te bouwen’ en nadrukkelijk een ontwikkelagenda samen te stellen om voorbereid te zijn op de toe-komst. Dat ook moet leiden tot concreet handelingsperspectief voor de komende 10 tot 20 jaar. Wat moeten we nu gaan doen? Hoe? En met wie? Opvallend bij dit initiatief is dat ook andere disciplines gevraagd wordt om actief mee te denken en mee te doen. Sociologen, filosofen, IT-deskundigen, economen en bestuurs-kundigen leveren input om te zorgen dat niet (alleen) de techniek leidend is, maar dat er ook aandacht is voor participatie-processen en de financiering.

Heilige huisjes gaan sneuvelen

Leo van Gelder is ‘Quater master Community of Practice Flood Protection van de Rotterdam University of Applied Science’ en betrokken bij onderzoeken van studenten, die nu al anticiperen op de veranderende zeespiegel. Volgens Leo van Gelder bestaan er geen heilige huisjes meer. Het beschermen van de kust en het binnenland gaat leiden tot grote ingrepen in het landschap. “Een duidelijk voorbeeld is een onderzoek dat Frank Spaargaren en anderen hebben gedaan vier jaar geleden, hoe we de kust rondom Hoek van Holland kunnen beschermen.”

Indien we uit zouden moeten gaan van een zeespiegelstijging van 1,5 meter (de Deltares-scenario’s) is het geen gekke gedachte om ook te kijken naar de afsluiting van de Nieuwe Waterweg met een sluis en een dam. In plaats van landinwaarts de dijken tot aan Dordrecht verhogen en het versterken van de kust tot Scheveningen. “Het Havenbedrijf Rotterdam zag dat niet zitten, omdat er nu een open verbinding van Rotterdam met de zee is.” Toch maakt van Gelder duidelijk dat we steeds vaker gewend raken aan ‘extreme scenario’s’ die niet meer zo extreem blijken te zijn. “Vier jaar geleden werd een mogelijk stijging van 1,5 meter als extreem gezien, nu hebben we het al over 3 meter. We kunnen niets uitsluiten. Ook niet de afsluiting van de Nieuwe Waterweg. Zeker niet vanuit het perspectief van het voorkomen van de instroom van zout water en het optimaliseren van zoetwaterbeheer.”

Ook de effecten van de (versnelde) zeespiegelstijging op de bestaande keringen zijn onderwerp van onderzoek. “Inmiddels wordt steeds meer duidelijk over wat bestaande keringen kunnen hebben en de gevolgen ervan”. In 2018 heeft Deltares berekend dat 1,5 meter stijging betekent dat bestaande keringen tenminste 30 keer gesloten zouden moeten worden. De Maeslantkering kan bij dergelijke stijgingen wel eens semipermanent gesloten worden. De effecten hiervan overstijgen het belang van waterveiligheid”. Politiek en bewoners betrekken bij de vraagstukken is volgens van Gelder van groot belang. “Een belangrijke bijdrage die de studenten leveren is dat ze erg goed zijn in het visualiseren van ambities voor beleidsmakers, maar ook bijvoorbeeld voor de inwoners van Rotterdam. De ingrepen zijn groot en dan past het om goed te visualiseren hoe de leefomgeving er uit gaat zien van de mensen waar we het voor doen”. Onderzoek wordt steeds vaker multidisciplinair verricht. Juist omdat de economische, sociale en ecolo-gische effecten van ingrepen in het landschap zo groot gaan zijn de komende jaren.

Natuur in de hoofdrol voor de veranderopgave

We hebben meer plannen nodig tegen de stijgende zeespiegel

De Deltacommissaris moet er voor zorgen dat de juiste keuzes gemaakt worden als het gaat om waterveiligheid en (zoet)water-beheer. Toch reiken de bevoegdheden van de Deltacommissaris niet verder dan ´de betrokken bewindspersonen zelfstandig adviseren en zo nodig voorstellen hun bevoegdheden in te zetten als de voort-gang van het Deltaprogramma dreigt te stagneren´. De WUR heeft laten zien dat Nederland in stand houden de komende 100 jaar alle aspecten van ruimtelijk ordening gaat raken. Er is meer nodig dan de huidige scope en (beperkte) bevoegdheden van de Deltacommissaris. Discussies over het gebruik van ruimte duren lang. Over de Tweede Maasvlakte is veertien jaar gedebatteerd. Over de aan-leg van de Afsluitdijk meer dan veertig jaar en over de aanleg van de Deltawerken tot een werkende Maeslantkering in 1997 ook veertigjaar. Daarom zijn plannen nodig, die laten zien wat er nodig is wat betreft waterveiligheid én klimaatadaptatie om Nederland voor de toekomstige generaties te behouden. Want Nederland zal er anders uit gaan zien door zeespiegelstijging. Dat kan in 2120 al het geval moeten zijn. We kunnen maar beter de plannen klaar hebben liggen.